Jan Renkema

Betekenissen leiden hun eigen leven

Waarin een molenaar een moordenaar wordt zonder iemand te vermoorden. Of: hoe betekenissen een zelfstandig leven krijgen.

• Kortom, een woord is geen vriendelijke gastheer voor een betekenis. Ik kan mijn eigen particuliere betekenissen niet zo maar in een woord stoppen, en ik moet dan maar genoegen nemen met een woord in zijn algemene betekenis.
• Het is eigenlijk nog vreemder. Je zou zeggen dat als woorden een heel algemene betekenis hebben, ze dan niet geschikt zijn voor een succesvolle communicatie. Maar toch is dat niet zo.
• Leg dat eens uit.
• Neem het begrippenpaar links-rechts in de politiek. Wat betekenen die termen volgens jou?
• De linkse partijen zitten links in het parlement en de rechts partijen rechts.
• Maar veel parlementsgebouwen zijn hier niet (meer) op berekend.
• Oké, dan ga ik de partijen wel opsommen: onder de rechtse partijen verstaan we de partijen a, b en c enzovoort.
• Maar dat is hetzelfde als tuinkruiden definiëren als: basilicum, peterselie enzovoort. Je komt dan altijd op een vraag als waarom Oost-Indische kers al dan niet een tuinkruid is.
• Goed, dan ga ik wat dieper. Het begrippenpaar links-rechts in de politiek heeft te maken met de tegenstelling individueel-collectief, overheidszorg versus marktwerking enzovoort.
• Ja, maar dan zou ik liever wijzen op de tegenstelling ‘eerder dogmatisch vechtend voor een betere samenleving’ versus ‘eerder tevreden met de status quo’. Of ik zou zeggen dat het gaat om ‘waarden in de leefwereld’ (links) tegenover ‘waarden in de systeemwereld’ (rechts).
• Daar kan ik het ook wel een beetje mee eens zijn, net als met de bekende definitie van Harry Mulisch: ‘Rechts heeft zijn belang als mening, links heeft zijn mening als belang.’ Maar wat wil je nu eigenlijk zeggen?
• Ik wil zeggen dat we ondanks deze toch vage betekenisomschrijvingen heel goed kunnen communiceren. Net zoals we ook heel goed kunnen praten over andere abstracte begrippen als liefde, onderwijs, geluk enzovoort.
• Dus jij zegt eigenlijk dat we ondanks onze eigen betekenissen wel in ietwat vage of abstracte woorden kunnen communiceren.
• Inderdaad! Dat maakt die relatie tussen woord en betekenis soms zo raadselachtig.
• Maar kun je als je een heel eigen betekenis hebt, dan niet een nieuw woord verzinnen?
• Ja, dat gebeurt ook vaak, maar dan moet je wel steun hebben van collega-taalgebruikers.
• Oké. Maar het blijft dus zo dat je op eigen initiatief de betekenis van een woord moeilijk kunt veranderen.
• Klopt. Hoewel, er is een prachtig voorbeeld dat bewijst dat het toch wel kan, in heel speciale gevallen. Jij weet natuurlijk welke betekenis het woord molenaar heeft. Maar toch is dit woord zo lenig dat het best tijdelijk ook een andere betekenis kan opnemen.
• Verklaar je nader.
• In de jaren zestig van de vorige eeuw werd er ook in Nederland fel geprotesteerd tegen de Vietnamoorlog, en vooral tegen de toenmalige Amerikaanse president Lyndon Johnson. In demonstraties klonken leuzen als ‘Johnson moordenaar’. Demonstranten werden toen opgepakt en beschuldigd van het beledigen van een bevriend staatshoofd. Het omgekeerde mocht kennelijk wel: je mocht een moordenaar wel een bevriend staatshoofd noemen. Hoe dan ook, de leus werd verboden. Toen verzon iemand een taalkundige list. Tijdens de volgende demonstratie waren er borden te zien met de leus ‘Johnson molenaar’.
• Ja, maar molenaar blijft toch ‘molenaar’ betekenen. In een woordenboek komt er achter dit woord nu heus niet de betekenis ‘uitwijkwoord voor moordenaar’ of iets dergelijks.
• Nee, maar je kunt toch stellen dat in het taalgebruik in deze situatie de betekenis van ‘moordenaar’ was overgesprongen naar ‘molenaar’.
• Goed, wat ik met deze voorbeelden nu weet, is dat de relatie tussen woord en betekenis mysterieus blijft. Ik kan mijn eigen betekenis niet altijd kwijt in bestaande woorden, en toch lukt communicatie. Ik kan zelfs over heel vage betekenissen communiceren, en woorden kunnen ook zo maar nieuwe betekenissen opnemen.
• Inderdaad, maar hoe dat in zijn werk gaat, dat blijft raadselachtig. Daarom kun je ook deze stelling verdedigen: Betekenissen leiden hun eigen leven.