Jan Renkema

Taal als communicatiemiddel?

Waarin taallerende kinderen, mensen die in zichzelf praten, dagboekschrijvers en geestelijken worden opgevoerd om te illustreren dat taal niet alleen een communicatiemiddel is.

• Waar staan we nu na zoveel gesprekken over taal en miscommunicatie? Jij blijft vooral spreken over de grenzen van de taal, en zoekt daarin ook zelf de grenzen op met wat je vertelt over non-dualiteit, relativiteit, de onzekerheidsrelatie en entropie, of je houdt een verhandeling over de raadsels van de metafoor.
• Ja, en jouw voorbeelden van alledaagse miscommunicatie kunnen gemakkelijk verklaard worden wanneer we ons bewust zijn van de glibberige relatie tussen woord en betekenis, en de verschillende interpretaties van bedoelingen van gesprekspartners in bepaalde situaties.
• Je zou eufemistisch kunnen zeggen dat we ons onderwerp tot nu toe nogal meanderend hebben behandeld. Maar goed, het zijn dan ook gesprekken.
• Toch wil ik nog graag een mogelijke vooronderstelling in jouw beginvraag aan de orde stellen.
• En die mogelijke vooronderstelling luidt?
• Is taal wel bedoeld voor communicatie?
• Hè?! Maar taal is toch het middel waarmee wij communiceren?
• Je vergeet één woordje. Taal is het middel waarmee wij óók communiceren. Kijk eens naar deze uitspraak van de taalkundige Edward Sapir, die we al eerder tegenkwamen in de gesprekken over taal en relativiteit.

• Taal is in de eerste plaats een vocale verwerkelijking van de aanleg de realiteit symbolisch te zien.

• Dus, taal is in deze opvatting niet primair gericht op communicatie? En wat bedoelt Sapir met ‘vocale verwerkelijking’?
• Kijk hoe kinderen taal leren. Zij brabbelen eerst, zonder doel, gewoon omdat ze er kennelijk plezier in hebben om de spiertjes in de stembanden en de mond te oefenen. Vaak dienen die klanken eerst alleen als begeleiding van andere activiteiten. Ook is er dan nog geen gerichtheid op anderen in de directe omgeving.
• Ja, dat zie je soms ook wel bij volwassenen. Dat ze bij moeilijke activiteiten, ook als ze alleen zijn, hun handelingen verbaal begeleiden: ‘Pas op, rustig aan, nu achter deze invoegen.’
• Klopt, dat zou je als een overblijfsel kunnen zien. In de taalontwikkeling van het kind worden die vocalisaties gaandeweg symbolische weergaven van de werkelijkheid. Als het kind onder veel stimulans ‘mamma’ leert zeggen, verwijst dat woord gaandeweg naar ‘mamma’, en kan mamma zelfs worden opgeroepen. Als er met zo’n verbale activiteit iets wordt bedoeld, dan is het toch vooral het uitdrukken van gewaarwordingen en gevoelens. Maar is taal daarmee alleen communicatiemiddel?
• Wat is taal dan nog meer?
• Taal kun je ook zien als middel om je staande te houden in de werkelijkheid, om je te verhouden tot de realiteit, bijvoorbeeld door een dagboek bij te houden. Of je gebruikt taal als ordeningsmiddel door aantekeningen te maken. Een ander voorbeeld is liturgisch taalgebruik: dat is meer een ritueel dan communicatie.
• Laat dat waar zijn. Maar dan nog kun je je afvragen of taal geschikt is als communicatiemiddel. Je zei in onze eerste gesprekken dat je daarover ook citaten verzameld had uit romans. Kun je zeggen welke opvatting er uit die citaten spreekt?
• Ik heb vooral negatief getinte citaten kunnen verzamelen. Neem deze van de Franse romancier Laurent Binet in zijn De zevende functie van taal.
• Aha, taal heeft dus veel meer functies!
• Inderdaad, maar om dat te begrijpen moet je wel taalwetenschap studeren. Mij gaat het om een verwijzing in deze roman naar de filosoof Morris Zapp, een leerling van Derrida, die we al eerder tegenkwamen met een heel negatieve uitspraak dat taal de betekenis zelfs ondermijnt. Binet laat een van zijn romanfiguren het volgende zeggen:

• Een gesprek is kortom een partij tennis waarbij wordt gespeeld met een bal van boetseerklei, die elke keer als hij over het net komt, een andere vorm aanneemt.

• Laurent Binet, De zevende functie van taal, 2015:287

• Ja, dat klopt eigenlijk wel. Dat is de betekenis die niet overkomt, dat is de bedoeling niet begrepen wordt.
• Inderdaad, zoiets kun je soms zeggen over een Kamerdebat of een discussie waarin partijen niet nader tot elkaar komen. Maar zo kun je een gesprek toch niet definiëren? Gelukkig kwam ik ook een andere opvatting tegen. De IJslandse auteur Jón Kalman Stefánsson spreekt in Het verdriet van de engelen over woorden als dode stenen of haveloze kleren, maar laat zijn hoofdpersoon uiteindelijk ook het volgende zeggen:

• Desondanks zijn woorden een van de weinige dingen die ons daadwerkelijk resten als alles ons lijkt te hebben teleurgesteld. Hou dat in gedachten! En ook datgene wat niemand begrijpt, namelijk dat de meest onbelangrijke, onwaarschijnlijke woorden onverwacht grote lasten kunnen dragen en het leven ongedeerd over duizelingwekkende afgronden kunnen brengen.

• Jón Kalman Stefánsson, Het verdriet van de engelen, 2012:35

• Dit zou een mooi einde kunnen vormen van onze gesprekken. Maar ik wil toch nog terugkomen op onze begingesprekken over de Toren van Babel. En ik heb ook nog een heel andere vraag.
• Zullen we dat dan de volgende keer doen?